Amersfoort, 750 jaar kansen en bedreigingen

Onder deze titel hield Evert Jan Ouweneel (www.websophia.com) in 2010 een powerpointpresentatie. Krijn Hamelink maakte van zijn gegevens gebruik voor onderstaand artikel.

Amersfoort ontstond bij een doorwaadbare plaats (foirde) in de Amer (Eem). Bij die  doorwaadbare plaats ontstond er een knooppunt van mobiliteit, van Noord naar Zuid en van Oost naar West. Met deze strategische ligging trok Amersfoort in de Middeleeuwen al handel aan. Vanaf die tijd is de economie van Amersfoort meer dan 750 jaar lang een verhaal geweest van kansen en bedreigingen. Tot aan de dag van vandaag. Het artikel besluiten we met de kansen die Amersfoort nu heeft in de bedreiging van de economische teruggang.  

Strijd om de macht

Na Karel de Grote was Europa rond het jaar 1000 in drie grote koninkrijken verdeeld. De koning was zo op afstand dat voor de burgers in de steden en de horigen op het platteland, de graven, hertogen of bisschoppen de dienst uitmaakten. Voor Amersfoort was de bisschop van Utrecht, Hendrik van Vianden, de vertegenwoordigende macht in de regio. Maar de graaf van Holland en de Hertog van Gelre waren in die tijd ook druk bezig meer macht te verwerven. Dat deed de bisschop van Utrecht besluiten om Amersfoort in 1259 stadsrechten te verlenen. Amersfoort lag militair strategisch gunstig voor de Bisschop van Utrecht als versterkte buffer voor de expansiedrift van de Hertog van Gelre. Ook de bisschop speelde het wereldlijke spel om de macht mee.

Handel

De Lage Landen speelden van de elfde tot en met de zeventiende eeuw een belangrijke rol in de economie van Europa. In de Middeleeuwen na 1000 begonnen de Vlaamse steden, zoals Brugge en Gent hun beroemde lakens aan handelaren voor de Italiaanse steden te verkopen. Via Venetië en Constantinopel werd het verder verhandeld over de wereld. Specerijen kwamen via diezelfde handelsroutes weer terug in Europa. Een economische hoofdactiviteit in Europa, die zijn handelsuitstraling had naar de rest van de Lage Landen en naar Europa.

Amersfoort had in diezelfde tijd, door zijn strategische ligging, een belangrijke functie in de doorvoer van goederen van de Hollandse steden in het Westen naar de Hanzesteden in het Oosten. In de eerste eeuwen van het stedelijk bestaan, legde dat Amersfoort geen windeieren.

Amersfoort beschikte over wellen waaruit zuiver water kon worden gewonnen. Daarmee was Amersfoort een geschikte plaats voor de vele brouwerijen. Bier werd een belangrijk handelsproduct. De stad groeide uit zijn voegen en moest in 1380 behoorlijk worden uitgebreid. Op de plaats van de oude binnenmuren werd Muurhuizen gebouwd. De nieuwe stadsmuur werd opgetrokken vanaf de Kamp, naar Monikkendam en via de  Stadsring naar de Koppelpoort. Amersfoort werd in die uitbreiding dus weer versterkt met nieuwe muren en poorten. De muren, poorten, grachten en wallen moesten de stad voor aanvallen en plunderingen beschermen.

Doorgaande strijd om macht, eenheid en invloed

De versterkte steden hadden ook een strategische rol in het gewelddadige spel om de macht tussen bisschoppen, graven en hertogen. Ook de steden zelf maakten soms keuzen voor één van de strijdende partijen. Zo is Amersfoort door zijn keus voor de Hertog van Gelre  belegerd geweest in de voortdurende machtstrijd tussen de bisschop van Utrecht, de Hertog van Gelre en de Heer van Holland. Op den duur kwam ook Gelre onder de macht van de Heer van Holland, Keizer Karel de V. Zijn opvolger en zoon Philips II begon een harde bestrijding van het groeiende protestantisme in de Nederlanden. Hij zag Willem van Oranje als de aanstichter van de protestantse onrust. In 1579 verbonden de Noordelijke Nederlanden zich in de strijd tegen Spanje met elkaar in de Unie van Utrecht. Amersfoort werd gedwongen in deze Unie van Utrecht mee te doen.

Door deze strijd rommelde het ook in de Zuidelijke Nederlanden. Economisch had Antwerpen zich tot dominant handelscentrum van Vlaanderen ontwikkeld. Het voelde zich verwant met het verzet tegen Spanje. Philips II wilde Antwerpen, via een beleg, aan zich onderwerpen. Dat lukte in 1585. De val van Antwerpen luidde voor zowel Vlaanderen als voor Holland andere tijden in. De protestantse Vlaamse elite (ambachtslieden, kooplieden, kunstenaars en intellectuelen) vertrokken massaal naar de Noordelijke Nederlanden om zich daar te vestigen en economisch actief te worden. Voor de Zeven Verenigde Nederlanden het begin van de Gouden Eeuw.

Tabak

In de Gouden Eeuw werd Amersfoort van belang voor de tabaksteelt. Zeevaarders uit de Hollandse en Zeeuwse steden, dreven met hun ondernemingen, de VOC en de WIC handel met de koloniën in de Oost en de West. De zeevaarders van Veere hadden in 1610 de tabaksplant uit West-Indië meegenomen. De plant gedijde niet op de zware klei van Walcheren, maar na wat omzwervingen bleek het op de zanderige grond rond Amersfoort uitstekend te groeien. Ook de ondernemingszin in de tabaksteelt groeide in Amersfoort. Aan het eind van de 17e eeuw waren er in Amersfoort een 200  ondernemers actief in de tabak.

De inlandse tabak ondervond steeds meer concurrentie van de tabaksteelt uit het buitenland. Schimmelziektes en terugloop van de vraag hebben na 1800 de tabaksteelt grotendeels doen verdwijnen.

Amersfoort bleef 500 jaar (van 14de tot begin 19e eeuw) steken op 9000 inwoners. Pas in en na de Industriële Revolutie begon Amersfoort te groeien tot 20.000 inwoners na 1900. De strategische ligging van Amersfoort aan het spoorwegnet met in 1863 een eigen station, heeft zeker invloed gehad op de economische groei en het inwonertal. 

Amersfoort Garnizoensstad

Die strategische ligging van Amersfoort bij de Hollandse verdedigingslinies (en waterlinie) hebben er ook aan bijgedragen dat Amersfoort vanaf 1820 tot in de vorige eeuw een belangrijke garnizoensstad is geweest. In 1940 speelde de Grebbelinie een belangrijke verdedigende rol. Amersfoort lag strategisch als garnizoen achter die linie. Na de Tweede Wereldoorlog bleef Amersfoort als garnizoensstad belangrijk door het Nederlandse lidmaatschap van de NAVO. Na het einde van de Koude oorlog veranderde de rol van de NAVO en kreeg Nederland een beroepsleger. De vele Amersfoortse kazernes werden toen overbodig. 

Amersfoort en Europa

Vanaf eind zestiger jaren is Amersfoort, qua inwoneraantal, verdubbeld: van 70.000 inwoners in 1966 tot 140.000 in 2007. In 1980 werd Amersfoort, juist door de strategische ligging, aangewezen als groeistad. De goede verbindingen met de auto en met de trein zorgden er voor dat de inwoners van Amersfoort economisch actief kunnen zijn in de Noordvleugel van de Randstad. Door de grote mogelijkheden van mobiliteit zag het Utrechtse deel van de Noordvleugel (Utrecht en Flevoland) kans om in 2007 de hoogste economische prestaties te leveren van alle regio’s in Europa. Wil deze regio deze koppositie behouden, dan zal Amersfoort, samen met de provincie Utrecht, moeten zoeken naar mogelijkheden om een regio van betekenis te blijven. Met de unieke aspecten van Amersfoort kunnen we streven naar excellente, duurzame en innovatieve economische ontwikkelingen. Duurzame economie en daarmee een stimulans voor het verminderen van de CO2 uitstoot, past in de missie die de EU, en nu ook de VS van Obama, heeft.

Amersfoort heeft door het maatschappelijke draagvlak voor duurzame economie de mogelijkheid om haar economische ontwikkelingen daarop af te stemmen. Het zou een inspirerende ambitie van Amersfoort kunnen zijn om zich te ontwikkelen tot de meest groene én duurzame stad van Europa. Dat is ook in het algemene belang van een leefbare wereld. Dit inclusief denken kan het Amersfoorts antwoord zijn op de economische tegenwind van vandaag.